خطاب بہ جاوید سخنی بہ نژاد نو

این سخن آراستن بیحاصل است
بر نیاید آنچہ در قعر دل است
گرچہ من صد نکتہ گفتم بی حجاب
نکتہ ئے دارم کہ ناید در کتاب
گر بگویم مے شود پیچیدہ تر
حرف و صوت او را کند پوشیدہ تر
سوز او را از نگاہ من بگیر
یا ز آہ صبحگاہ من بگیر
مادرت درس نخستین با تو داد
غنچۂ تو از نسیم او گشاد
از نسیم او ترا این رنگ و بوست
ای متاع ما بہای تو ازوست
دولت جاوید ازو اندوختی
از لب او لاالہ آموختی
ای پسر ذوق نگہ از من بگیر
سوختن در لاالہ از من بگیر
لاالہ گوئے بگو از روی جان
تا ز اندام تو آید بوے جان
مہر و مہ گردد ز سوز لاالہ
دیدہ ام این سوز را در کوہ و کہ
این دو حرف لاالہ گفتار نیست
لاالہ جز تیغ بی زنہار نیست
زیستن با سوز او قہاری است
لاالہ ضرب است و ضرب کاری است
مؤمن و پیش کسان بستن نطاق
مؤمن و غداری و فقر و نفاق
با پشیزی دین و ملت را فروخت
ہم متاع خانہ و ہم خانہ سوخت
لاالہ اندر نمازش بود و نیست
نازہا اندر نیازش بود و نیست
نور در صوم و صلوت او نماند
جلوہ ئی در کائنات او نماند
آنکہ بود اﷲ او را ساز و برگ
فتنۂ او حب مال و ترس مرگ
رفت ازو آن مستی و ذوق و سرور
دین او اندر کتاب و او بگور
صحبتش با عصر حاضر در گرفت
حرف دین را از دو ’’پیغمبر‘‘ گرفت
آن ز ایران بود و این ہندی نژاد
آن ز حج بیگانہ و این از جہاد
تا جہاد و حج نماند از واجبات
رفت جان از پیکر صوم و صلوت
روح چون رفت از صلوت و از صیام
فرد ناہموار و ملت بی نظام
سینہ ہا از گرمی قرآن تہی
از چنین مردان چہ امید بہی
از خودی مرد مسلمان در گذشت
ای خضر دستی کہ آب از سر گذشت
سجدہ ئی کزوی زمین لرزیدہ است
بر مرادش مہر و مہ گردیدہ است
ق
سنگ اگر گیرد نشان آن سجود
در ہوا آشفتہ گردد ہمچو دود
این زمان جز سر بزیری ہیچ نیست
اندر و جز ضعف پیری ہیچ نیست
آن شکوہ ربی الاعلی کجاست
این گناہ اوست یا تقصیر ماست
ہر کسی بر جادۂ خود تند رو
ناقۂ ما بے زمام و ہرزہ دو
صاحب قرآن و بی ذوق طلب؟
العجب ثم العجب ثم العجب!
گر خدا سازد ترا صاحب نظر
روزگارے را کہ می آید نگر
عقلہا بیباک و دلھا بی گداز
چشمہا بی شرم و غرق اندر مجاز
علم و فن دین و سیاست ، عقل و دل
زوج زوج اندر طواف آب و گل
آسیا آن مرز و بوم آفتاب
غیر بین از خویشتن اندر حجاب
قلب او بی واردات نو بنو
حاصلش را کس نگیرد باد و جو
روزگارش اندرین دیرینہ دیر
ساکن و یخ بستہ و بی ذوق سیر
صید ملایان و نخچیر ملوک
آہوی اندیشہ او لنگ و لوک
عقل و دین و دانش و ناموس و ننگ
بستہ فتراک لردان فرنگ
تاختم بر عالم افکار او
بر دریدم پردۂ اسرار او
در میان سینہ دل خون کردہ ام
تا جھانش را دگرگون کردہ ام
من بطبع عصر خود گفتم دو حرف
کردہ ام بحرین را اندر دو ظرف
حرف پیچاپیچ و حرف نیش دار
تا کنم عقل و دل مردان شکار
حرف تہ داری باند از فرنگ
نالۂ مستانہ ئی از تار چنگ
اصل این از ذکر و اصل آن ز فکر
ای تو بادا وارث این فکر و ذکر
آب جویم از دو بحر اصل من است
فصل من فصل است و ہم وصل من است
تا مزاج عصر من دیگر فتاد
طبع من ہنگامۂ دیگر نہاد
نوجوانان تشنہ لب خالی ایاغ
شستہ رو تاریک جان روشن دماغ
کم نگاہ و بی یقین و نا امید
چشم شان اندر جہان چیزی ندید
ناکسان منکر ز خود مؤمن بہ غیر
خشت بند از خاکشان معمار دیر
مکتب از مقصود خویش آگاہ نیست
تا بجذب اندرونش راہ نیست
نور فطرت راز جانہا پاک شست
یک گل رعنا ز شاخ او نرست
خشت را معمار ما کج می نہد
خوی بط با بچۂ شاہین دہد
علم تا سوزی نگیرد از حیات
دل نگیرد لذتی از واردات
علم جز شرح مقامات تو نیست
علم جز تفسیر آیات تو نیست
سوختن میباید اندر نار حس
تا بدانے نقرۂ خود را ز مس
علم حق اول حواس آخر حضور
آخر او مے نگنجد در شعور
صد کتاب آموزی از اہل ہنر
خوشتر آن درسی کہ گیری از نظر
ہر کسی زان می کہ ریزد از نظر
مست می گردد بانداز دگر
از دم باد سحر میرد چراغ
لالہ زان باد سحر ، می در ایاغ
کم خور و کم خواب و کم گفتار باش
گرد خود گردندہ چون پرگار باش
منکر حق نزد ملا کافر است
منکر خود نزد من کافر تر است
آن بہ انکار وجود آمد ’’عجول،
این ’’عجول‘‘ و ھم ’’ظلوم‘‘ و ہم ’’جہول‘‘
شیوۂ اخلاص را محکم بگیر
پاک شو از خوف سلطان و امیر
عدل در قہر و رضا از کف مدہ
قصد در فقر و غنا از کف مدہ
حکم دشوار است تأویلی مجو
جز بہ قلب خویش قندیلی مجو
حفظ جانہا ذکر و فکر بی حساب
حفظ تنہا ضبط نفس اندر شباب
حاکمی در عالم بالا و پست
جز بہ حفظ جان و تن ناید بدست
لذت سیر است مقصود سفر
گر نگہ بر آشیان داری مپر
ماہ گردد تا شود صاحب مقام
سیر آدم را مقام آمد حرام
زندگی جز لذت پرواز نیست
آشیان با فطرت او ساز نیست
رزق زاغ و کرکس اندر خاک گور
رزق بازان در سواد ماہ و ہور
سر دین صدق مقال اکل حلال
خلوت و جلوت تماشای جمال
در رہ دین سخت چون الماس زی
دل بحق بر بند و بی وسواس زی
سری از اسرار دین بر گویمت
داستانی از مظفر گویمت
اندر اخلاص عمل فرد فرید
پادشاہی با مقام با یزید
پیش او اسبی چو فرزندان عزیز
سخت کوش چون صاحب خود در ستیز
سبزہ رنگی از نجیبان عرب
باوفا ، بی عیب ، پاک اندر نسب
مرد مؤمن را عزیز ای نکتہ رس
چیست جز قرآن و شمشیر و فرس
من چہ گویم وصف آن خیر الجیاد
کوہ و روی آبہا رفتی چو باد
روز ہیجا از نظر آمادہ تر
تند بادی طایف کوہ و کمر
در تک او فتنہ ہای رستخیز
سنگ از ضرب سم او ریز ریز
روزی آن حیوان چو انسان ارجمند
گشت از درد شکم زار و نژند
کرد بیطاری علاجش از شراب
اسب شہ را وارہاند از پیچ و تاب
شاہ حق بین دیگر آن یکران نخواست
شرع تقوی از طریق ما جداست
ای ترا بخشد خدا قلب و جگر
طاعت مرد مسلمانی نگر
دین سراپا سوختن اندر طلب
انتہایش عشق و آغازش ادب
آبروی گل ز رنگ و بوی اوست
بی ادب ، بی رنگ و بو ، بی آبروست
نوجوانی را چو بینم بی ادب
روز من تاریک می گردد چو شب
تاب و تب در سینہ افزاید مرا
یاد عھد مصطفی آید مرا
از زمان خود پشیمان میشوم
در قرون رفتہ پنھان میشوم
ستر زن یا زوج یا خاک لحد
ستر مردان حفظ خویش از یار بد
حرف بد را بر لب آوردن خطاست
کافر و مؤمن ہمہ خلق خداست
آدمیت ، احترام آدمی
با خبر شو از مقام آدمی
آدمی از ربط و ضبط تن بہ تن
بر طریق دوستی گامی بزن
بندۂ عشق از خدا گیرد طریق
می شود بر کافر و مؤمن شفیق
کفر و دین را گیر در پہنای دل
دل اگر بگریزد از دل وای دل
گرچہ دل زندانی آب و گل است
اینہمہ آفاق آفاق دل است
گرچہ باشی از خداوندان دہ
فقر را از کف مدہ از کف مدہ
سوز او خوابیدہ در جان تو ہست
این کہن می از نیاگان تو ہست
در جھان جز درد دل سامان مخواہ
نعمت از حق خواہ و از سلطان مخواہ
ای بسا مرد حق اندیش و بصیر
می شود از کثرت نعمت ضریر
کثرت نعمت گداز از دل برد
ناز می آرد نیاز از دل برد
سالہا اندر جھان گردیدہ ام
نم بہ چشم منعمان کم دیدہ ام
من فدای آنکہ درویشانہ زیست
وای آنکو از خدا بیگانہ زیست
در مسلمانان مجو آن ذوق و شوق
آن یقین آن رنگ و بو آن ذوق و شوق
عالمان از علم قرآن بی نیاز
صوفیان درندہ گرگ و مو دراز
گرچہ اندر خانقاہان ہای و ہوست
کو جوانمردی کہ صہبا در کدوست
ہم مسلمانان افرنگی مآب
چشمۂ کوثر بجویند از سراب
بی خبر از سر دین اند این ہمہ
اہل کین اند اھل کین اند این ہمہ
خیر و خوبی بر خواص آمد حرام
دیدہ ام صدق و صفا را در عوام
اہل دین را باز دان از اہل کین
ہم نشین حق بجو با او نشین
کرکسان را رسم و آئین دیگر است
سطوت پرواز شاہین دیگرست
مرد حق از آسمان افتد چو برق
ہیزم او شہر و دشت غرب و شرق
ما ہنوز اندر ظلام کائنات
او شریک اہتمام کائنات
او کلیم و او مسیح و او خلیل
او محمد او کتاب او جبرئیل
آفتاب کائنات اہل دل
از شعاع او حیات اہل دل
اول اندر نار خود سوزد ترا
باز سلطانے بیاموزد ترا
ما ہمہ با سوز او صاحبدلیم
ورنہ نقش باطل آب و گلیم
ترسم این عصری کہ تو زادی درآن
در بدن غرق است و کم داند ز جان
چون بدن از قحط جان ارزان شود
مرد حق در خویشتن پنھان شود
در نیابد جستجو آن مرد را
گرچہ بیند روبرو آن مرد را
تو مگر ذوق طلب از کف مدہ
گرچہ در کار تو افتد صد گرہ
گر نیابی صحبت مرد خبیر
از اب وجد آنچہ من دارم بگیر
پیر رومی را رفیق راہ ساز
تا خدا بخشد ترا سوز و گداز
زانکہ رومی مغز را داند ز پوست
پای او محکم فتد در کوی دوست
شرح او کردند و او را کس ندید
معنی او چون غزال از ما رمید
رقص تن از حرف او آموختند
چشم را از رقص جان بر دوختند
رقص تن در گردش آرد خاک را
رقص جان برھم زند افلاک را
علم و حکم از رقص جان آید بدست
ہم زمین ہم آسمان آید بدست
فرد ازوی صاحب جذب کلیم
ملت ازوی وارث ملک عظیم
رقص جان آموختن کاری بود
غیر حق را سوختن کاری بود
تا ز نار حرص و غم سوزد جگر
جان برقص اندر نیاید ای پسر
ضعف ایمانست و دلگیریست غم
نوجوانا ’’نیمہ پیری است غم‘‘
می شناسی حرص ’’فقر حاضر‘‘ است
من غلام آنکہ بر خود قاہر است
ای مرا تسکین جان ناشکیب
تو اگر از رقص جان گیری نصیب
سر دین مصطفے گویم ترا
ہم بہ قبر اندر دعا گویم ترا