در حضور شاہ ہمدان

زندہ رود
از تو خواھم سر یزدان را کلید
طاعت از ما جست و شیطان آفرید
زشت و ناخوش را چنان آراستن
در عمل از ما نکوئی خواستن
از تو پرسم این فسون سازی کہ چہ
با قمار بدنشین بازی کہ چہ
مشت خاک و این سپہر گرد گرد
خود بگو می زیبدش کاری کہ کرد
کار ما ، افکار ما ، آزار ما
دست با دندان گزیدن کار ما
شاہ ہمدان
بندہ ئی کز خویشتن دارد خبر
آفریند منفعت را از ضرر
بزم با دیو است آدم را وبال
رزم با دیو است آدم را جمال
خویش را بر اہرمن باید زدن
تو ہمہ تیغ آن ہمہ سنگ فسن
تیز تر شو تا فتد ضرب تو سخت
ورنہ باشی در دو گیتی تیرہ بخت
زندہ رود
زیر گردون آدم آدم را خورد
ملتی بر ملتے دیگر چرد
جان ز اہل خطہ سوزد چون سپند
خیزد از دل نالہ ہای دردمند
زیرک و دراک و خوش گل ملتی است
در جہان تر دستی او آیتی است
ساغرش غلطندہ اندر خون اوست
در نی من نالہ از مضمون اوست
از خودی تا بی نصیب افتادہ است
در دیار خود غریب افتادہ است
دستمزد او بدست دیگران
ماہی رودش بہ شست دیکران
کاروانہا سوی منزل گام گام
کار او نا خوب و بی اندام و خام
از غلامی جذبہ ہای او بمرد
آتشی اندر رگ تاکش فسرد
تا نپنداری کہ بود است اینچین
جبہہ را ہموارہ سود است اینچنین
در زمانی صف شکن ہم بودہ است
چیرہ و جانباز و پر دم بودہ است
کوہہای خنگ سار او نگر
آتشین دست چنار او نگر
در بہاران لعل میریزد ز سنگ
خیزد از خاکش یکی طوفان رنگ
لکہ ھای ابر در کوہ و دمن
پنبہ پران از کمان پنبہ زن
کوہ و دریا و غروب آفتاب
من خدارا دیدم آنجا بی حجاب
با نسیم آوارہ بودم در نشاط
’’بشنو از نی‘‘ می سرودم در نشاط
مرغکی می گفت اندر شاخسار
با پشیزی می نیرزد این بہار
لالہ رست و نرگس شہلا دمید
باد نو روزی گریبانش درید
عمرھا بالید ازین کوہ و کمر
نستر از نور قمر پاکیزہ تر
عمر ہا گل رخت بر بست و گشاد
خاک ما دیگر شہاب الدین نزاد
نالۂ پر سوز آن مرغ سحر
داد جانم را تب و تاب دگر
تا یکی دیوانہ دیدم در خروش
آنکہ برد از من متاع صبر و ہوش
’’بگذر ز ما و نالۂ مستانہ ئی مجوی
بگذر ز شاخ گل کہ طلسمی است رنگ و بوی
گفتی کہ شبنم از ورق لالہ می چکد
غافلی دلی است اینکہ بگرید کنار جوی
این مشت پر کجا و سرود اینچنین کجا
روح غنی است ماتمی مرگ آرزوی
باد صبا اگر بہ جنیوا گذر کنی،
حرفی ز ما بہ مجلس اقوام باز گوی
دہقان و کشت و جوی و خیابان فروختند
قومی فروختند و چہ ارزان فروختند‘‘
شاہ ہمدان
با تو گویم رمز باریک ای پسر
تن ہمہ خاک است و جان والا گہر
جسم را از بہر جان باید گداخت
پاک را از خاک می باید شناخت
گر ببری پارۂ تن را ز تن
رفت از دست تو آن لخت بدن
لیکن آن جانی کہ گردد جلوہ مست
گر ز دست او را دہی آید بدست
جوہرش با ہیچ شی مانند نیست
ہست اندر بند و اندر بند نیست
گر نگھداری بمیرد در بدن
ور بیفشانے ، فروغ انجمن
چیست جان جلوہ مست ای مرد راد
چیست جان دادن ز دست ایمرد راد
چیست جان دادن بحق پرداختن
کوہ را با سوز جان بگداختن
جلوہ مستی خویش را دریافتن
در شبان چون کوکبی بر تافتن
خویش را نایافتن نابودن است
یافتن خود را بخود بخشودن است
ہر کہ خود را دید و غیر از خود ندید
رخت از زندان خود بیرون کشید
جلوہ بد مستی کہ بیند خویش را
خوشتر از نوشینہ و داند نیش را
در نگاہش جان چو باد ارزان شود
پیش او زندان او لرزان شود
تیشۂ او خارہ را بر مے درد
تا نصیب خود ز گیتی می برد
تا ز جان بگذشت جانش جان اوست
ورنہ جانش یکدو دم مہمان اوست
زندہ رود
گفتہ ئی از حکمت زشت و نکوی
پیر دانا نکتۂ دیگر بگوی
مرشد معنی نگاہان بودہ ئی
محرم اسرار شاہان بودہ ئی
ما فقیر و حکمران خواہد خراج
چیست اصل اعتبار تخت و تاج
شاہ ہمدان
اصل شاہی چیست اندر شرق و غرب
یا رضای امتان یا حرب و ضرب
فاش گویم با تو ای والا مقام
باج را جز با دو کس دادن حرام
یا ’’اولی الامری‘‘ کہ ’’منکم‘‘ شأن اوست
آیۂ حق حجت و برہان اوست
یا جوانمردی چو صرصر تند خیز
شہر گیر و خویش باز اندر ستیز
روز کین کشور گشا از قاہری
روز صلح از شیوہ ہای دلبری
می توان ایران و ہندوستان خرید
پادشاہی را ز کس نتوان خرید
جام جم را ای جوان باہنر
کس نگیرد از دکان شیشہ گر
ور بگیرد مال او جز شیشہ نیست
شیشہ را غیر از شکستن پیشہ نیست
غنی
ہند را این ذوق آزادی کہ داد
صید را سودای صیادی کہ داد
آن برہمن زادگان زندہ دل
لالۂ احمر ز روی شان خجل
تیزبین و پختہ کار و سخت کوش
از نگاہشان فرنگ اندر خروش
اصلشان از خاک دامنگیر ماست
مطلع این اختران کشمیر ماست
خاک ما را بی شرر دانی اگر
بر درون خود یکی بگشا نظر
اینہمہ سوزی کہ داری از کجاست
این دم باد بھاری از کجاست
این ہمان باد است کز تأثیر او
کوہسار ما بگیرد رنگ و بو
ہیچ میدانی کہ روزی در ولر
موجہ ئی می گفت با موج دگر
چند در قلزم بہ یکدیگر زنیم
خیز تا یک دم بساحل سر زنیم
زادۂ ما یعنی آن جوی کہن
شور او در وادے و کوہ و دمن
ہر زمان بر سنگ رہ خود را زند
تا بنای کوہ را بر می کند
آن جوان کو شہر و دشت و در گرفت
پرورش از شیر صد مادر گرفت
سطوت او خاکیان را محشری است
این ہمہ از ماست، نی از دیگری است
زیستن اندر حد ساحل خطاست
ساحل ما سنگی اندر راہ ماست
با کران در ساختن مرگ دوام
گرچہ اندر بحر غلتی صبح و شام
زندگی جولان میان کوہ و دشت
ای خنک موجی کہ از ساحل گذشت
ایکہ خواندی خط سیمای حیات
ای بہ خاور دادہ غوغای حیات
ای ترا آہی کہ می سوزد جگر
تو ازو بیتاب و ما بیتاب تر
ای ز تو مرغ چمن را ہای و ہو
سبزہ از اشک تو می گیرد وضو
ایکہ از طبع تو کشت گل دمید
ای ز امید تو جانہا پر امید
کاروانھا را صدای تو درا
تو ز اھل خطہ نومیدی چرا
دل میان سینۂ شان مردہ نیست
اخگر شان زیر یخ افسردہ نیست
باش تا بینی کہ بی آواز صور
ملتی بر خیزد از خاک قبور
غم مخور ای بندۂ صاحب نظر
بر کش آن آہی کہ سوزد خشک و تر
شہر ہا زیر سپہر لاجورد
سوخت از سوز دل درویش مرد
سلطنت نازکتر آمد از حباب
از دمی او را توان کردن خراب
از نوا تشکیل تقدیر امم
از نوا تخریب و تعمیر امم
نشتر تو گرچہ در دلہا خلید
مر ترا چونانکہ ہستی کس ندید
پردۂ تو از نوای شاعری است
آنچہ گوئی ماورای شاعری است
تازہ آشوبی فکن اندر بہشت
یک نوا مستانہ زن اندر بہشت
زندہ رود
با نشئہ درویشی در ساز و دمادم زن
چون پختہ شوی خود را بر سلطنت جم زن
گفتند جہان ما آیا بتو می سازد
گفتم کہ نمی سازد گفتند کہ برہم زن
در میکدہ ہا دیدم شایستہ حریفی نیست
با رستم دستان زن با مغچہ ہا کم زن
ای لالہ صحرائی تنہا نتوانی سوخت
این داغ جگر تابی بر سینہ آدم زن
تو سوز درون او تو گرمے خون او
باور نکنی چاکی در پیکر عالم زن
عقل است چراغ تو در راہگذاری نہ
عشق است ایاغ تو با بندۂ محرم زن
لخت دل پر خونی از دیدہ فرو ریزم
لعلی ز بدخشانم بردار و بخاتم زن